कोर्ट प्रॅक्टिस सिव्हिल बॅच (मराठी)

मराठी भाषेतून सिव्हिल कोर्ट प्रॅक्टिस समजावून देण्यासाठी तयार केलेली ही बॅच नवोदित वकील व लॉ स्टुडंट्ससाठी उपयुक्त आहे. प्लेंट ड्राफ्टिंग, नोटीस, इन्जंक्शन, पुरावे, सिव्हिल ट्रायल प्रक्रिया अशा संपूर्ण नागरी कायद्याच्या practically विषयांवर सोप्या भाषेत मार्गदर्शन केले जाते.

अभ्यासक्रम (Syllabus)

हा कोर्ट प्रॅक्टिस सिव्हिल बॅच (मराठी) साठी मराठी भाषेतील विस्तृत अभ्यासक्रम (Syllabus) आहे. हा अभ्यासक्रम दिवाणी प्रक्रिया संहिता (CPC 1908), नवीन भारतीय साक्ष अधिनियम (BSA 2023), मुदत कायदा (Limitation Act), आणि कोर्ट फी ॲक्ट यावर आधारित आहे.

विधी विद्यार्थी आणि ज्युनिअर वकिलांना दिवाणी दाव्याच्या प्रत्येक टप्प्याची माहिती देण्यासाठी हा "A to Z" सिलॅबस तयार केला आहे.

---

अभ्यासक्रमाचे नाव: मास्टर कोर्स इन सिव्हिल प्रॅक्टिस (दिवाणी कामकाज प्रशिक्षण)

उद्दिष्ट: नोटीस पाठवण्यापासून ते दरखास्त (Execution) पर्यंतची संपूर्ण व्यावहारिक माहिती देणे.

---

मॉड्यूल 1: पायाभूत संकल्पना आणि पूर्व-दावा तयारी (Basic Concepts & Pre-Litigation)

कोर्टात जाण्यापूर्वीची तयारी.

1. वकीली व्यवसायाची ओळख:

   • वकील, ॲडव्होकेट आणि अटर्नी यांतील फरक.

   • मुखत्यारपत्र (Power of Attorney): जनरल आणि स्पेशल मुखत्यारपत्र, आणि त्याचे नियम.

   • Self-Representation: पक्षकार स्वतःची बाजू स्वतः मांडू शकतो का? (Party-in-person).

2. न्यायकक्षा (Jurisdiction):

   • दावा कोठे दाखल करावा? (प्रादेशिक आणि आर्थिक अधिकार क्षेत्र).

   • Res Sub-Judice (प्रलंबित दावा) आणि Res Judicata (प्रांग-न्याय) चे तत्व.

3. मुदत कायदा (Limitation Act):

   • दावा दाखल करण्याची मुदत कशी मोजावी?

   • विलंब माफीचा अर्ज (Condonation of Delay).

4. दावा दाखल करण्यापूर्वीची कार्यवाही:

   • कायदेशीर नोटीस (Legal Notice): नोटीस कधी अनिवार्य असते? (उदा. कलम 80 CPC - सरकार विरुद्ध दावा).

   • नोटीसचे ड्राफ्टिंग (Drafting).

   • दाव्याचे मूल्यांकन (Valuation of Suit): दावा किती रुपयांचा आहे हे ठरवणे.

   • कोर्ट फी (Court Fees): कोर्ट फी स्टॅम्पची गणना कशी करावी?

मॉड्यूल 2: दावा दाखल करणे (Institution of Suit)

न्यायालयीन लढाईची सुरुवात.

1. वादपत्र (The Plaint - Order 7):

   • वादपत्रातील महत्त्वाचे घटक.

   • ड्राफ्टिंग वर्कशॉप: वसुलीचा दावा, मनाई हुकूम दावा, आणि घोषणापत्र दावा कसा लिहावा?

   • कागदपत्रांची यादी (List of Documents): वादपत्रासोबत कोणती कागदपत्रे जोडावीत?

2. दाखल प्रक्रिया (Filing Procedure):

   • दावा दाखल करणे (Institution of Suit).

   • Suit on Board: दाव्याची पहिली तारीख आणि बोर्डवर घेणे.

   • रजिस्ट्री आक्षेप: कोर्ट क्लर्कने काढलेले आक्षेप (Objections) कसे दूर करावेत?

3. सुरुवातीच्या अडचणी:

   • वादपत्र नाकारणे (Rejection of Plaint - Order 7 Rule 11): कोणत्या कारणास्तव दावा सुरुवातीलाच रद्द होऊ शकतो?

   • वादपत्र परत करणे (Return of Plaint): जर कोर्टाला अधिकार नसेल तर.

   • दुरुस्ती अर्ज (Amendment Application - Order 6 Rule 17): वादपत्रात किंवा कैफियतीत बदल करणे.

मॉड्यूल 3: समन्स आणि पक्षकारांची उपस्थिती (Summons & Appearance)

प्रतिवादीला कोर्टात बोलावणे.

1. समन्स बजावणी (Service of Summons - Order 5):

   • समन्स पाठवण्याच्या पद्धती (RPAD, बेलीफ, हजेरी, व्हॉट्सॲप/ईमेल).

   • वर्तमानपत्रात जाहिरात (Substituted Service).

2. पक्षकारांची उपस्थिती:

   • वकीलपत्र (Vakalatnama): वकीलाची नेमणूक आणि वेलफेअर स्टॅम्प.

   • गैरहजेरीचे परिणाम (Order 9):

     • एकतर्फी आदेश (Ex-parte Order): प्रतिवादी हजर न राहिल्यास.

     • Dismissal for Default: वादी हजर न राहिल्यास दावा खारिज होणे.

     • एकतर्फी हुकूम रद्द करण्यासाठी अर्ज (Setting aside Ex-parte decree).

मॉड्यूल 4: बचाव आणि मध्यस्थी (Defense & ADR)

प्रतिवादीची बाजू आणि तडजोड.

1. कैफियत / लेखी म्हणणे (Written Statement - Order 8):

   • वेळेचे बंधन: 30 ते 90 दिवसांचा नियम.

   • सेट ऑफ (Set-off) आणि काउंटर क्लेम (Counter Claim): प्रतिवादीने वादीविरुद्ध दावा करणे.

   • नाकारणे (Denial) कसे लिहावे?

2. पुढील प्लीडिंग्ज:

   • वादीचे प्रतिउत्तर (Replication/Rejoinder).

3. तडजोड आणि मध्यस्थी (ADR - Sec 89):

   • मध्यस्थी (Mediation), लोक अदालत (Lok Adalat) आणि लवाद (Arbitration).

   • आपसात तडजोड (Compromise Decree - Order 23): कोर्टाबाहेर सेटलमेंट करून दावा संपवणे.

मॉड्यूल 5: पुराव्यापूर्वीची तयारी (Issues & Discovery)

खरा वाद काय आहे हे ठरवणे.

1. कागदपत्रांची तपासणी (Discovery & Inspection):

   • समोरच्या बाजूला प्रश्न विचारणे (Interrogatories).

   • कागदपत्रे मागवणे आणि दाखल करणे (Production of Documents).

   • कागदपत्रे परत घेणे (Return of Documents).

2. वाद मुद्दे निश्चित करणे (Framing of Issues - Order 14):

   • कोर्ट कशाच्या आधारावर निकाल देणार हे ठरवणे.

   • फॅक्ट इन इश्यू (Fact in Issue) म्हणजे काय?

मॉड्यूल 6: सुनावणी आणि पुरावा (Trial & Evidence)

कोर्टातील मुख्य कार्यवाही.

1. साक्ष आणि तपास (Witness Examination):

   • सरतपास (Examination-in-Chief): पुराव्याचे प्रतिज्ञापत्र (Affidavit of Evidence).

   • उलटतपास (Cross-Examination): वकीलाचे सर्वात महत्त्वाचे कौशल्य.

   • फेरतपास (Re-Examination).

2. कमिशन (Commission):

   • स्थानिक तपासणीसाठी किंवा साक्षीदारासाठी कोर्ट कमिशनर नेमणे (Order 26).

3. भारतीय साक्ष अधिनियम (BSA) आणि पुरावा:

   • प्राथमिक पुरावा (Primary Evidence) आणि दुय्यम पुरावा (Secondary Evidence).

   • इलेक्ट्रॉनिक पुरावा सिद्ध करणे.

मॉड्यूल 7: अंतरीम आदेश आणि मनाई हुकूम (Interim Orders)

दावा चालू असतानाचे तात्पुरते उपाय.

1. तात्पुरता मनाई हुकूम (Temporary Injunction - Order 39):

   • 'स्टे' (Stay) कधी आणि कसा मिळवावा?

   • तातडीचा एकतर्फी मनाई हुकूम (Ad-interim).

   • पंचनामा आणि स्टेटस क्वो (Status Quo).

2. इतर अंतरीम अर्ज:

   • रिसिव्हर नेमणे (Appointment of Receiver).

   • निकालापूर्वी जप्ती किंवा अटक (Arrest/Attachment before Judgment).

मॉड्यूल 8: विशेष दावे (Special Suits)

1. विशेष प्रकरणे:

   • सरकार विरुद्ध दावे.

   • कौटुंबिक दावे: वारसा हक्क, मृत्युपत्र (Will).

   • गरीब व्यक्तीचा दावा (Pauper Suit): कोर्ट फी भरण्यासाठी पैसे नसल्यास.

2. समरी सूट (Summary Suit - Order 37):

   • जलद वसुलीचे दावे (चेक, प्रॉमिसरी नोट इ.).

3. पक्षाचा मृत्यू, लग्न किंवा दिवाळखोरी:

   • वारस रेकॉर्डवर आणणे (Legal Heirs on record - Order 22).

मॉड्यूल 9: निकाल आणि हुकूमनामा (Judgment & Decree)

1. युक्तिवाद (Arguments):

   • तोंडी युक्तिवाद (Oral Arg) आणि लेखी युक्तिवाद (Written Notes of Arg).

2. निकाल (Order 20):

   • निकाल (Judgment) आणि हुकूमनामा (Decree) यातील फरक.

   • प्राथमिक डिक्री (Preliminary Decree) आणि अंतिम डिक्री (Final Decree) - (वाटप दाव्यात महत्त्वाचे).

मॉड्यूल 10: अपील आणि अंमलबजावणी (Appeal & Execution)

निकालाची अंमलबजावणी.

1. दरखास्त (Execution - Order 21):

   • जिंकलेला दावा अंमलात आणणे.

   • जप्ती (Attachment), लिलाव (Auction) आणि दिवाणी तुरुंगवास (Civil Prison).

2. अपील:

   • फर्स्ट अपील आणि सेकंड अपील.

   • रिव्हिजन (Revision) आणि रिव्ह्यू (Review) अर्ज.

---

प्रशिक्षणासाठी विशेष उपक्रम (Activities):

• डमी ब्रिफ (Dummy Brief): विद्यार्थ्यांना एक काल्पनिक केस फाईल तयार करायला लावणे.

• ड्राफ्टिंग सराव: नोटीस, वादपत्र, आणि कैफियत मराठीत लिहिण्याचा सराव.